Дәріс №8

Ғылыми мақаладағы мәтінді дайындау және рәсімдеудің негізгі ережелері

Дәрістің мақсаты: студенттерге ғылыми мақалаларды дайындауды үйрету және ғылыми басылымдарға қойылатын талаптары мен негізгі ережелерімен таныстру.

Дәрістің жоспары:

1. Мақала тақырыбын қалыптастыру.

2. Жұмыс жоспарын құрастыру тәртібі.

3. Кіріспенің мазмұны.

4. Зерттеудің проблемасын (мәселесін) тұжырымдау.

5. Мәтіннің құрылымы.

6. Мәтінді түзету (редакциялау).

1. Мақала тақырыбын қалыптастыру. Тақырыпты дұрыс қалыптастыру келесі бірнеше шарттарды орындау қажеттілігін қарастырады.

Біріншісі: атаудың тұжырымдамасы формада айқын болуы керек, яғни тек авторға және сол саладағы адамдардың тар шеңберіне белгілі сөздер мен сөз тіркестерімен оқылмайтын және ақылға қонымды тіркестерді қамтымауы керек.

Екінші талап сәл күрделірек. Тақырып болжамды зерттеуді білдіретін кілт сөздерді қамтуы керек. Бұл, біріншіден, тақырып бойынша оқитындар, кем дегенде, не туралы екенін түсіне алады. Екіншіден, жұмыстың библиографиялық сипаттамасы мен тізімі тақырып бойынша жасалады.

Үшінші: атауы нақты болуы керек. "Кейбір", "белгілі", "ерекше"сияқты паразиттердің әдеттегі сөздерінен аулақ болу керек. Бұл сөздер өте жиі қолданылады, бірақ олар ешқандай ақпараттық мағынаға ие емес. Сонымен қатар, тавтологиялық тіркестерден аулақ болған дұрыс.

Төртінші: атау қандай да бір проблеманы немесе кем дегенде проблеманы шешудің тұспалын көрсетуі керек.

Бесінші: тақырыптың ықшам болғаны жөн. Атау ұзақ болмауы керек. Бірақ тақырып барынша мәтіннің толық мазмұнын ашатындай ретпен жасалуы тиіс. Егер тақырып ұзақ болса, оны арнайы тыныс белгілермен: қос нүкте, жақшамен бөлу арқылы негізгі тақырыптан бөліп жазады.

Алтыншы: атау әдеби тұрғыдан дұрыс құрылу керек.

2. Жұмыс жоспарын құрастыру тәртібі. Егер автор келешек мақаланың жоспарын дұрыс құрса, онда оның жалпы құрылымы мен мәтінін жазуға кірісуге болады. Мақалалар әр түрлі жанрларда жазылуы мүмкін. Сондықтан жанрды таңдауды дұрыс жасау қажет. Біріншісі, мақала оқулық мәтінде жазылса, онда мәтін автордың біліктілігін көрсетуі тиіс, іс жүзінде зерттеу нәтижелері қажет, бірақ міндетті емес. Екіншісі, кәсіби мамандарға бағытталған тәуелсіз зерттеу жұмысы туралы айтатын болсақ. Үшіншісі, егер зерттеуші тек кәсіби ғана емес, сонымен қатар кең аудиторияға бағытталған танымал ғылыми мәтінді ойластыруы мүмкін.

Кәсіби мәтінді көптеген жолдармен жасауға болады, мысалы:

- алынған нәтижелерді конвенциялық (тәжірибе нәтижесі) баяндау;

- қойылым мәтіні, мәселені оның толық шешімінсіз тұжырымдау әрекеті;

- мәтін-арандату (провакация)

3. Кіріспенің мазмұны. Кіріспе жоспарланған зерттеу бағдарламасының негізгі тармақтарын ашуы керек. Бұл кіріспе бөлігінде автор мәселені қоюға, зерттеудің мақсаттары мен міндеттерін тұжырымдауға, осы жұмыстың шектеулерін түсіндіруге тырысады дегенді білдіреді. Әрі қарай гипотезалар беріледі.

Ұсынылған материалдың мәртебесі мен жанрын анықтаған жөн:

- ол рефераттық баяндама немесе автордың тәуелсіз жұмысы болуы мүмкін,

- теориялық немесе эмпирикалық жұмыс,

- ғылыми танымал немесе таза кәсіби ма,

- автор кімге жүгінеді және мәтінге қандай талаптар қойылуы керек.

Қорытындылай келе, жұмыс құрылымының кем дегенде қарапайым негіздемесін беру керек: материал қандай дәйектілікпен сипатталды және мұндай логика немен анықталды.

Мұндағы ең қиын нәрсе – мәселені шешу болып табылады. Әдетте, жаңадан бастаушылар да, өте тәжірибелі зерттеушілер де проблеманы шешуде ешқандай қиындықтарды көрмейді.

Мақаланың 95% жағдайында «таңдалған тақырыптың өзектілігі» туралы мәліметтер келтіріледі, яғни сол тақырыптың негізгі өзекті мәселелер бөлігі мақаланың кіріспе бөлімінде болуы мүмкін.

4. Зерттеудің проблемасын (мәселесін) тұжырымдау. Мәселе (сұрақ) - бұл объект туралы біздің (стандартты) біліміміздің басқа білімге, ол туралы, күнделікті идеяларға, жалпы ойға сәйкес келмеуі. Бұл парадокстың бір түрі, яғни проблемаларды шешудің жолдарын іздеу, түсінудегі қайшылық, өз ойы мен сол ойды жеткізудегі түсініктердің сәйкес келмеуі. Бұл көбінесе зерттеуші проблеманы оңайлықпен жеңе алмай немесе айналып өте алмайтын кедергіге тап болған кезде пайда болады.

Көбінесе проблеманы тұжырымдау деректердің жетіспеушілігінен немесе қандай да бір құбылыс туралы толық емес білімді көрсетуінен туындайды. Зерттеу мәселесін, зерттеу объектісіне ауыстыру арқылы жұмыстың құрылымын барынша жеңілдетуге мүмкіндік бар, алайда мағынасы жағынан еш өзгеріс болмайды. Сондықтан да зерттеуші қандай да бір тақырыпта зерттеу жұмыстарын тұжырымдау кезінде оның алдында тұрған кедергілерді алдын ала ескеру қажет.

Әр зерттеушінің өзінің фишкасы болуы қажет. Оған зерттеу тақырыбына сай қандай да бір сұрақ қойылмасын, оған жауап беру арқылы, басқа оқырмандардың (аудитория) сол тақырыпқа зерттеуге деген қызуғышылығын оятуы мүмкін. Оны екі мәселе бойынша жасауға болады: жоспарланған тақырып бойынша оқырманды шиеленістіру немесе автордың көтерген мәселесін өз проблемасымен байланыстыру арқылы сол тақырыпқа зерттеуді ояту. Екінші жағдайда, адамның өз түсінігі қалыптасады: бұл жай ғана «өзекті тақырып» емес, сонымен қатар басқа ғылыми мәтін емес. Бұл зерттеушінің жеке ставкасы, ол оған уақытты ғана емес, сонымен бірге өзінің «Мен» бөлшегін де салады, ол тақырыпқа бей-жай қарамайды, яғни қызықты нәрсені көру және есту ықтималдығы жоғары.

Зерттеудегі проблемаларды тұжырымдауға міндетті түрде жаңа өзекті болу міндетті емес. Адамзат алдында ғасырлар бойы күресіп шешімін тапқан зерттеулерді, кей жаңа зерттеуші топтар өз ойымен бұл проблема шешудің өз ойларын, пікірін білдіреді.

Зерттеу жұмысының тағы бір оңай емес жұмыстардың бірі, мәселені тек қана түсіну ғана емес, оны әдеби тілде, контекст шеңберінде қағазға түсіру болып табылады. Көбінесе бастапқыда мәтіннің мәні бойынша сәйкессіздік орын алуы мүмкін, оны «түсіндірулер қақтығысы» деп те атайды.

Ең алдымен, автор зерттеу тақырыбының өзіне қызықты екенін көрсетуі керек, содан кейін басқа адамдарда сол қызуғшылықты оятуға талпыну қажет.

Өкініштісі, көптеген авторлар (зертеушілер) екінші пунктен бастайды, өз идеяларын басқаларға агрессивті түрде жүктеуге тырысады және өздерінің қызығушылығын суық объективтілік маскасының артына жасырады.

5. Мәтіннің құрылымы. Кез-келген жазбаша мәтіннің өзегі – «тезис-дәлел» негізгі жиынтығы. Бұл схеманы жүзеге асырудың кейбір нұсқалары бар. Мысалы, жұмыс теориялық немесе эмпирикалық болуы мүмкін, алайда ол шығарма құрылымына әсер етпеуі керек. Әдеби дереккөздерге негізделген теориялық жұмыстан бастайық. Мұндай жұмысты әдеби дәстүрді көрсету және біздің бұрынғы адамдарымызды белгілеу үшін осы дереккөздерге қысқаша, бірақ әсерлі шолу арқылы ашуға болады. Сонымен қатар, біз материалды хабардар екенімізді көрсетіп қана қоймай, оқырманды мазмұнды контекстке енгіземіз. Осыдан кейін тезис, белгілі бір идея немесе тұжырымдама біздің зерттеуімізде қойылған негізгі мәселелерді түсіндірудің нұсқасын ұсынады. Бұл идея біздің басымызда пайда болуы мүмкін немесе оны басқа ақылды адамдардан алуға болады және біздің арнайы оқуымызда ұсынылады.

Ұқсас идеяны ұсына отырып, біз мәтіннің маңызды бөлігіне – аргументке көшеміз. Әрине, мәтін құрудың басқа стандартты емес нұсқалары да болуы мүмкін. Мысалы, сіз өзіңіздің тұжырымдамалық шешіміңізді мәтін басында мәлімдемей, белгіленген мәселенің айналасындағы интриганы құрып, оқырманмен бірге сол шиеліністен шығу арқылы толық мәтінді құруға болады.

Мәтіндегі аргументті құруды әр түрлі формада жүргізуге болады. Көптеген адамдар бұл түсінікті болады деп сеніп, мысалдарға жүгінеді. Кейбіреулер бұл күрделі мәселелерді ұсынудың жалғыз тәсілі екеніне сенімді. Мысал келтіру арқылы жалпыға белгілі ұғымдарды тізбектеп, ұмытып қалған мәселелерді еске алуға ыңғайлы.

Көптеген шығармаларға өте тән аргумент құрудың тағы бір тәсілі-кейбір автордың (немесе авторлардың) позицияларын дәйекті түрде кеңейту. Автор келтірген тұжырымның негізінде өзіндік позициясы ұсынылады. Содан соң қорытынды жасалынады.

6. Мәтінді түзету (редакциялау). Біз жұмысты жазуға қанша дайындалсақ та, шабыт авторды қаншалықты жарықтандырса да, дұрыс мәтінді бірден құру қиынға соғады. Тәжірибе көрсеткендей бастапқы мәтінді құрғаннан кейін оны уақыт өте келе қайта қарасақ, жіберген қателерді бірден көруге болады. Осының барлығы мәтін құруда максималды түрде концентрация мен оны редакциялауға қажет уақытты талап етеді.

Түзетулерді кем дегенде үш рет өз бетінше тексеруден өткізіп, содан соң тәжірибелі маманға тексерткен жөн. Алдымен мәтіндегі мазмұнды бөлігіне көп назар аудару қажет, содан соң әдеби формаға, соңында стильді дұрыстаңыз.

Бақылау сұрақтары:

1. Мақала тақырыбын құрастырудың шарттары қандай?

2. Кәсіби мәтінді жасау жолдары қандай?

3. Жұмыс жоспарын құрастыру тәртібі?

4. Мәселе (сұрақ) – бұл?

5. Кіріспенің мазмұнынын түсіндіріңіз?