Дәріс №4

Ғылыми мәтіндерді әзірлеу және рәсімдеу

Дәрістің мақсаты: студенттерге ғылыми мәтінді әзірлеудің жолдарымен және оларға қойылатын негізгі талаптарымен таныстыру.

Дәрістің жоспары:

1. Мәтіннің және оның бөлімдерінің атауы.

2. Тексттің ішкі бөліктенуі (рубрикация).

3. Ғылыми терминологияларды қолдану.

4. Кіріспе мен қорытындының рөлі.

1. Мәтіннің және оның бөлімдерінің атауы. Ғылыми мәтіннің және оның бөлімдерінің атауы маңызды ақпараттық функцияны орындайды.

Ғылыми мәтіннің түгелдей атауы - мәтін мазмұнының қысқаша формасын қамту қажет. Ғылыми мәтіннің атауын тұжырымдау кезінде келесі жалпы талаптарды ескеру қажет:

- атау жұмыстың мәнін ашатындай негізінен мағыналы, кілт сөздерден тұруы керек, жалпы және қызметтік сөздердің санын барынша азайту керек;

- ғылыми мәтіннің атауында көп мағыналы және түсініксіз сөздер, қысқартулар және жалпы қабылданбаған терминдер болмауы қажет;

- тақырыпта күрделі синтаксистік құрылымдар болмауы керек;

- атау өте ықшамдалған болуы керек, орташа есеппен - 5-7 сөз, бірақ кейде одан да ұзақ атаулар болуы мүмкін.

Білікті оқу-ғылыми жұмыстардың атауы неғұрлым жақсы болған сайын, зерттелген материалдың мәнін толық ашуға мүмкіндік береді. Алайда жоғарыда аталған талаптарды сақтау қиынға соқтырады. Сондықтанда, мағынасы бойынша атау көбінесе орындалған жұмысқа қарағанда кеңірек болады-дегенмен, оны кемшілік деп санауға болмайды, өйткені тексте тапсырманы тұжырымдау үшін қажетті нақтылау жұмыстары жасаланады.

Біліктілік жұмыстар атауларына келесідей мысалдарды келтіруге болады: Коммутативті топтық алгебралардағы көбейтудің бисызықты күрделілігі; Мәтін хабарламаларындағы тоналдылықты анықтаудың әдістері мен бағдарламалық құралдары.

Түгелдей ғылыми мәтіннің атауы сияқты, бөлімдердің атаулары мен мәтіннің негізгі бөлігіндегі бөлімшелердің атаулары олардың мағыналық мазмұнын көрсетуі тиіс. Сонымен қатар, жалпы және қызметтік сөздердің атауында жоғарыда тұжырымдалған минимизация талаптары, көп мағыналы сөздер мен күрделі синтаксистік құрылымдардың болмауы ескерілуі керек. Қысқартуларға, аббревиатура мен арнайы мамандандырылған терминдерге келетін болсақ, олар алдыңғы мәтінде түсіндірілген болса, рұқсат етіледі. Әрине, қысқартулар мәтін атауында болмауы қажет. Сондай-ақ, мәтіндегі бөлімдер мен бөлімшелер тақырыбы барынша қысқаша, бір жолға сиятындай және көрнекті болғаны жөн (ұзын және көлемді тақырыптар аудиторияға қиын қабылданады), мысалы: Сөздік ақпараттың сыртқы форматы немесе қолданбалы интерфейстің сипаттамасы.

Егерде бөлімдер мен бөлімшелер атаулар сол текстке сай, дұрыс мағыналы жасалса, онда ол бөлімді «Мазмұны», қысқа түрде келтірілген сол текстің толық ашып дұрыс жасалғаны туралы айтады.

Білікті оқу-ғылыми жұмыстардағы қолданбалы математика, информатика және бағдарлама жасау облыстардағы негізгі бөлімдердегі тексттер келесіні қамтуы мүмкін:

- процестің математикалық моделі немесе оны құру жолдары;

- есептерді (тапсырмалар) орындау әдістері мен алгоритмдері және есептеу күрделілігіне байланысты оларды бағалау;

- функционалдық мүмкіндіктер және ойлап тапқан бағдарламаның архиитектурасы (прототип);

- пайдалану интерфейсімен қоса, бағдарламалық жүйені іске асырудың ерекшеліктері;

- модельдер, әдістер мен алгоритмдерді эксперименталды тексеру: дұрыстығын, тиімділігін, толықтығын, дәлділігін және т.б. тексеру.

2. Тексттің ішкі бөліктенуі (рубрикация). Мәтіннің рубрикациясы деп – өзіндік құрамдық бөліктерге логикалық тұрғыдан бөліну, сондай-ақ бір бөлігін басқа бөліктен графикалық ажырату. Жоғарыда қарастырылған мәтінді бөлімдер мен бөлімшелерге бөлу-

мәтіннің рубрикациясы болып табылады. Бөлімдер ішіндегі рубрикацияның маңыздысы болып, ол текстті абзацтарға бөлу болып табылады.

Рубрикацияға ерекше назар аудару керек, өйткені мәтінді қабылдауда үлкен маңызды рөльге ие. Мазмұнды, рубрикатор ғылыми жұмыс логикасын көрсетеді және оның графикалық дизайны тексті оқуды ұйымдастырады, яғни текстің құрылымын ашып, жеке бөліктердің өзара байланысын көрсетеді.

Абзац (нем. absatz - шегініс) - мәтіннің әр бөлімінің алдыңғы жолын тұтас қатардан сәл шегіндіріп бастау. Бұл мәтіннің мағына жағынан бірыңғай тиянақты бөліктерін бір-бірінен ажырату үшін қажет. Логикалық мазмұн тұрғысынан мәтіннің бір тынысты кезеңін бөліп алып отыру, ой желісін дұрыс ширатып, өрбіте жүйелеуге өте ыңғайлы. Азат жол мәтіннің түсінікті, түйінді, тұжырымды болуына септігін тигізеді. Сонымен қатар, «абзац» сөзі мынадай мағыналарды білдіреді:

- Бір азат жолдан екінші азат жолға дейінгі күрделі синтаксистік тұтастықты білдіретін мәтін бөлігі;

- Азат жол. Жаңа жолдан бастап жазуда оңға қарай жасалған шегініс.

Жалпы сөйлемдерді абзацтарға бөлу, оның мазмұнына, текстерді оңай қабылдауға мүмкіндік береді, яғни абзац көлемі орташа болуы 3-7 жолдардан тұрғаны жөн.

Текстерді бөлімдер мен бөлімшелерге рубрикациялау кезінде, екі қарама-қайшылық принципті бөліну орын алады: логикалық және формалды.

Абзацтардың арасындағы логикалық байланысты арнайы кірме сөздермен бөліп ерекшелейді, мысал ретінде абзац басында: сәйкесінше, қорытындылай келе, сонымен, бастапқы сұраққа оралу, толығырақ қарастыру және т.б.

Ғылыми текстерде көбінесе жіктелуді жиі қолданады, немесе тізімдерді, яғни аяқталған не аяқталмаған фразалардан тұруы мүмкін. Егер жіктелу тыныс белгісіз бөлек сөздер мен сөз тіркестерден құралса, онда сөйлем ішінде оларды араб сандармен номерлейді.

Егер жіктелуде фразалар ашылып көрсетіліп, тыныс белгілері болса, онда тізім элементтері жаңа жолдан және бір-бірінен нүктелі үтірмен ажыратылады. Әр элементке номер немесе арнайы символдар қолданылады, нәтижесінде номерлеренген немесе номерленбеген тізім құрылады.

3. Ғылыми терминологияларды қолдану. Термин - бұл арнайы білім саласының белгілі бір тұжырымдамасын білдіретін сөз немесе сөз тіркесі (мысалы: регистр, табиғи сұрыптау, Жоғары кернеу тогы, өзгермелі нүкте саны және т.б.). Ғылыми мәтінде қолданылатын терминдер жүйесі оның түсініктілігі мен дәлдігі байланысты болатын тұжырымдамалық аппаратты құрайды.

Ғылыми терминологияның ерекшеліктерінен оны ғылыми мәтіндерде, оның ішінде оқу-ғылыми мәтіндерде қолдану принциптері туындайды.

Кез-келген ғылыми саланың терминологиясы тән:

- жүйелілік, яғни термин өздігінен емес, осы жүйенің басқа терминдерімен бірге;

- терминдерді атау шарттылығы: көптеген терминдер үшін (базалық терминдерден басқа) олардың белгіленген тұжырымдамамен байланысы тек олардың анықтамасы (дефинициялар) негізінде белгіленеді;

- терминдердің стилистикалық бейтараптығы, экспрессияның болмауы. (Экспрессия - суреттеп, көркемдеп көрсететін, тілге ерекшелікпен эмоционалды бояу беретін сөйлеу сапасы).

Ғылыми мәтінде терминдердің дұрыс қолданылуы.

1. Мәтін осы ғылыми саланың жалпыға бірдей танылған терминдерінде жүргізілуі керек (әдетте сөздіктерде жазылған) және олардың негізінде ғана жаңа терминдер енгізіліп, анықталуы мүмкін.

2. Зерттеу жұмыстарының жүргізілгенді сипаттау үшін қажетті барлық жаңа терминдер бірақ жалпыға бірдей емес мәтінде, сондай-ақ олардың қолданылатын қысқартулары анық айқындалуға немесе түсіндірілуге тиіс.

3. Мәтінде жаңа терминдер анықтамадан бұрын пайда болмауы керек (тек ғылыми жұмыстың барлық негізгі терминдері көрсетілген кіріспе бөлімі ғана болуы мүмкін).

4. Терминдерді қолданудағы синоним мен өзгергіштік жағымсыз құбылыс болып саналады.

5. Мәтінді қысқарту және ондағы терминдердің тікелей қайталануын азайту үшін терминологиялық қысқартулар мен аббревиатураларға жол беріледі.

6. Шетелдік терминдерді теріс пайдаланбау керек, әсіресе егер олар орыс тілінде синонимдер (дублеттер) болса.

7. Терминдер мен ұғымдарды анықтай отырып, оларды нақты мысалдармен суреттеу өте маңызды:

4. Кіріспе мен қорытындының рөлі. Кіріспе-кез-келген дерлік ғылыми және оқу-ғылыми жұмыстардың міндетті бөлім (тіпті шағын көлемде) болып тбылады. Қорытынды ғылыми жұмыстардың көптеген түрлерінде, атап айтқанда, ғылыми мақалада және кез-келген біліктілік оқу-ғылыми жұмысында қажет. Оқу рефератында кіріспеде зерттелетін мәселенің мәні тұжырымдалады, оның маңыздылығы мен өзектілігі анықталады, рефераттың мақсаттары мен міндеттері көрсетіледі, пайдаланылған әдеби көздерге сипаттама беріледі. Рефераттың негізгі бөлімінде зерттелетін проблеманың жекелеген жақтары ашылады, оларды шешу жолдары дереккөз материалдарында байқалады. Рефераттың қорытындысында қорытындылар шығарылады, тұжырымдар тұжырымдалады, қарастырылған мәселелерді одан әрі зерттеудің перспективалары көрсетіледі.

Кіріспе келесі үлгі жоспарға негізделген:

1. Осы оқу-ғылыми жұмыс жататын ғылыми саланы көрсету (мысалы: сандық әдістер, бағдарламалық инженерия, жасанды интеллект).

2. Осы салада қарастырылған мәселенің сипаттамасы (мысалы: белгілі бір тапсырма үшін кез-келген сандық алгоритмді тиімді жүзеге асыру, белгілі бір тіл үшін аудармашының дамуы).

3. Қазіргі ғылымда қалыптасқан жағдайдың мәселесін сипаттайды: оның қолданыстағы шешімдерін (алдыңғы ғылыми жұмыстарда ұсынылған) қысқаша сипаттау (шағын шолу), олардың кемшіліктерін және жаңа шешімдерді әзірлеу қажеттілігін түсіндіру-бұл тақырыптың өзектілігін іс жүзінде көрсетеді.

4. Сол зерттелетін жұмысының жалпы мақсатын, оған сәйкес шешілетін нақты міндеттерді тұжырымдау.

5. Мәселені шешуге ұсынылған тәсіл мен осы үшін әзірленген әдістердің ерекшеліктерін сипаттау іс жүзінде ұсынылған шешімдердің жаңалығын көрсету болып табылады.

6. Осы жұмыста алынған негізгі нәтижелерді тізбектеу және олардың қолданылу саласын, яғни жұмыстың практикалық маңыздылығын түсіндіру;

7. Негізгі бөлімдер (тараулар) бойынша жұмыс құрылымын сипаттау әдетте олардың мазмұнын көрсететін бөлімдердің тізімі болып табылады.

Бақылау сұрақтары:

1. Мәтіннің бөлімдері қандай?

2. Кіріспе дегеніміз не?

3. Мәтіннің рубрикациясы дегеніміз не?

4. Термин сөзіне анықтама беріңіз.

5. Кіріспе мен қорытындының рөлін түсіндіріңіз?