Дәріс №3

Ғылыми мәтіндерді жазу принциптері

Дәрістің мақсаты: білім алушыларды ғылыми ғылыми тексттерді жазу принциптерімен таныстыру.

Дәрістің жоспары:

1. Ғылыми стильдің ерекшіліктері.

2. Ғылыми мәтіннің жанрлары.

3. Ғылыми мәтіннің композициясы мен логикасы.

1. Ғылыми стильдің ерекшеліктері. Ғылыми стиль XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында қалыптасты, өйткені ғылым кәсіби қызметке айналды және негізінен жазбаша түрде жүзеге асырылды.

Ғылыми мәтіндердің басқа стильдерден ерекшелігі:

- ақпараттың (мәліметтің) айрықшалануы;

- мазмұндаудың нақты, біркелкі, айқындығы;

- объективті, дәлелдемелі, айрықша ойға қонымдылығы;

- абстрактілі, жалпылама, стандартты, біркелкігі.

Ғылыми мәтіндердің бұл қасиеттері олардың негізгі функцияларымен байланысты - ғылыми әлем туралы білімді қалыптастыру, жинақтау және тарату. Ғылыми мәтіндердің айқын ерекшелігі - олардың ғылыми терминдермен қанықтылығы, алайда аса елеулі болып формальды - логикалық әдіспен ойын жеткізу, өйткені тілдік және композициялық арқылы көптеген басқа ғылыми мәтіндерді анықтайды.

Ғылыми мәтіннің негізгі мақсаты - бірқатар теориялық және эксперименттік нәтижелерді сипаттау, түсіндіру және негіздеу болғандықтан, өз ойын логикалық тұрғыдан жүйелі және келтірілген тезистерді, ережелерді, тұжырымдарды дәлелдеумен (аргумент) қамтиды.

Белгілі әдеби дереккөздердің байланыс мәтіндердің түрі ретінде – әңгімелеу, сипаттау және пайымдау болады. Соның ішінен ғылыми прозаға тәні – пайымдау (нақты ғылымда пайымдау түрі жиі кездеседі, жаратылыстану мен гумманитарлы ғылымдарда – сипаттау түрі кездеседі).

Ғылыми мәтіндегі пайымдау жаңа ұғымды немесе құбылысты түсіндіруді, терминді енгізуді, гипотезаны ұсынуды және одан қорытында шығаруды, формуланы, заңды және т. б. шығаруды және түсіндіруді қамтиды. Бұл жағдайда себеп-салдарлық байланыстарды анықтау тән. Ойлаудың бір түрі-математикалық мәтіндердегі дәлел.

Сипаттау - оның айрықша белгілерін, қасиеттерін (функционалдық және құрылымдық) және олардың арасындағы байланыстарды дәйекті көрсету арқылы қандай да бір нысан немесе құбылыс туралы егжей-тегжейлі түсінік қалыптастыру үшін қызмет етеді.

Ғылыми сөйлеудің функционалды стилі, мәтіндегі ақпаратты дұрыс және тез қабылдауға мүмкіндік беретін дәлірек және үнемді (экономды) түсіндіру әдісімен сипатталады. Оның салдары - ғылыми прозаның жоғары деңгейдегі әмбебаптылығы (стандартталған) лексикада, синтаксисте, мәтіндер құрылымында ерекшеленіп тұрады. Ғылыми мәтіндерде стандартты сөйлеу клишелері кең таралған, олар типтік контексте механикалық түрде келтіру арқылы, ақпаратты қабылдаудың тиімділігін қамтамасыз етеді. Мысалы: жоғарыда айтылғандардан, тұжырымдарды қорытындылай келе, алынған мәліметтер негізінде, жоғарыда аталған тапсырманы, зерттеу көрсеткендей және т. б. байқауға терминдер бейнеленеді.

Ғылыми стильге сонымен қатар абстрактілі лексика тән: зат есімдер: процесс, проблема, нәтиже, схема, етістіктер: бар, болуы, болып табылады және т. б.

Стандарттау мәтіндердің жалпы қабылданған композициясында әр түрлі жанрдағы (мақалалар, рецензиялар және т.б.), мәтіннің айқын формалды ұйымдастырылуында да көрінеді. Олар, мәтінді бөлімдер мен бөлімшелерге бөлу, сілтемелерді, дәйексөздерді, қысқартуларды пайдалануда көруге болады.

Ғылыми мәтіндердің синтаксисіне тән белгілердің ішінде күрделі синтаксистік құрылымдардың (әсіресе себептік, уақытша, шартты қатынастарды білдіруге ыңғайлы күрделі бағыныңқы сөйлемдердің) басым болуын көрсету керек; тізбектелуді (тізімдер) кеңінен қолдануда элементтері ретінде жеке сөздер де, фразалар да (қосымша құрылым) қолданылуы мүмкін.

Бұл құралдар ғылыми дәлелдеудің логикасын көрсетуге және себеп-салдарлық байланыстарды түсіндіруге ыңғайлы.

Ғылыми сөйлеу негізінен анықтаушы сипат алатындықтан, ғылыми мәтіндердегі етістіктер формаларындағы осы шақтағы ашық райы басым болады, өткен шақ аз қолданылады және бұйрық рай - іс жүзінде ешқашан қолданылмайды.

Ғылыми мәтіндердің тағы бір маңызды ерекшелігі автордың жеке басынан барынша алшақтау формасымен байланысты сипаттау. Ол келесі түрде көрсетіледі:

- үшінші тұлғадағы етістікті қолдану; (Мысалы, көрсетіп тұрғандай, әкеледі)

- жақсыз және тұйық етістіктердің қолданылуы; (көрсетуі керек, белгілі болғандай)

- пассивті құрылымдағы ырықсыз етістерді қолдану; (талдау жүргізілуде, бірнеше жаңа принциптер айқындалды).

Ғылыми мәтіндерде есімдіктің бірінші жағының жекеше түрі қолданылмайды. Есімдіктің бірінші жағының көпше түрінің «біз» (мы) деген терминін қолдану, бірнеше себептермен түсіндіріледі, атап айтқанда, бұл үлкен объективтілік әсер береді. Автор өзінің ғылыми жұмысы мен оның нәтижелері туралы айта отырып, оған оқырманды (мәтіннің адресатын) қатыстырады, осылайша оны куәгер және ойлаудың қатысушысы етеді. Оқырман онымен (автормен) бір уақытта белгілі бір логикалық операцияларды - гипотезаны, фактілерді салыстыруды, тұжырымдаманы талдауды және терминді енгізуді, жалпылауды және т. б. жүзеге асырады деп болжанады.

Ғылыми мәтінде «біз» сөзін шамадан тыс қолдану мәтінді монотонды етеді, сондықтан мәтінде есімдікті басқа сөзбен алмастырады. Мысалы: Біздегі (наш) әрі қарай қарастырылатын мәселе.

2. Ғылыми мәтіннің жанрлары. Мәтіннің жанры көбінесе материалды ұсыну тәсілін, оның жаңашылдық деңгейін және презентацияның қол жетімділігін анықтайды. Ғылыми стиль келесі негізгі жанрларда жүзеге асырылады:

- монография,

- диссертация,

- ғылыми мақала,

- ғылыми баяндаманың тезистері;,

- аннотация,

- рецензия,

- оқу құралы, дәріс жинағы,

- оқу-ғылыми жұмыстар.

Ғылыми монография мақаламен салыстырғанда зерттелетін тақырыптардың көбірек қамтылуын, белгілі бір мәселені жан-жақты зерттеуді болжайды, бұл оның мәтінінің көлемін арттырады.

Ғылыми мақала - ғылыми прозаның типтік өкілі болып табылады, оның мақсаты ғылыми қоғамдастыққа жүргізілген зерттеулердің жаңа нәтижелері туралы хабарлау. Ғылыми мақалалар, әдетте, мерзімді басылымдарда - ғылыми журналдарда, жинақтарда, конференция еңбектерінде жарияланады. Ғылыми мақаланың әдеттегі көлемі 5-тен 20-ға дейін басылым бет аралығында болады.

Баяндама тезистерін ғылыми мақала материалының қысқартылған формасы ретінде қарастыруға болады (1-3 бетке дейін). Егер мақала мазмұнын одан да қысқарту (бірнеше абзацқа дейін) аннотация түзіледі.

Оқу құралы (оқулық) мәні бойынша оқу тақырыптарды дәйекті, жүйелі баяндайтын оқу монографиясы бар.

Оқу-ғылыми жұмыстардың жанрына мыналар жатады:

Оқу-ғылыми жұмыстардың жанрына мыналар жатады:

- мәнжазба - кейбір ғылыми мәселенің немесе бірнеше мәселенің мәнін ашатын жұмыс;

- дипломдық жұмыс, сондай-ақ магистрлік диссертация - бітіруші студенттің біліктілігін растайтын зерттеу жұмысы;

- курстық жұмыс - дипломдық және дипломдық жұмыстарға ұқсас, бірақ кішірек және тақырыпты аз қамтитын оқу жұмысы.

Реферат - бұл ғылыми-зерттеу жұмыстарының ең аз тәуелсіз түрі және оған ең аз талаптар қойылады. Реферат белгілі бір ғылыми тақырыптың немесе мәселенің қаншалықты терең түсінілгенін көрсетуге арналған. Көбінесе реферат мәтіні әдеби дереккөздердің - тақырыпқа арналған ғылыми мақалалар мен кітаптардан алынған қысқа форма түріндегі материалдың мазмұны болып табылады. Реферат көлемі 7-ден 20 бетке дейін өзгереді. Рефератта қолданылған әдебиеттерге сілтемелер болуы керек.

Курстық жұмыс - бұл өзекті ғылыми тақырыптардың бірінде өздігінен зерттеу жүргізу. Сондықтан курстық жұмыстар оқу жоспарына тек екінші немесе үшінші оқу жылдарынан бастап енеді. Жоғары курстарда курстық жұмыстарды көпшілік алдында қорғау практикасы қолданылады, оны дипломдық немесе бітіру жұмысын қорғауға дайындық ретінде қарастыруға болады. Курстық жұмыс ғылыми стильдің принциптерін ескере отырып жазылуы керек, онда әдебиетке сілтемелер болуы қажет. Сипатына байланысты - теориялық немесе практикалық тұрғыдан оның шамамен көлемі - 10-25 бет аралығында болуы мүмкін.

Дипломдық жұмыс, магистерлік диссертация - оқудың соңғы кезеңі және қорытынды бақылау нысаны болып табылады. Оған қойылатын талаптар курстық жұмыстарға қойылатын талаптардан әлдеқайда жоғары: кейбір ғылыми саладағы проблемалардың бірін толық зерттеу қажет. Нәтижесінде жұмыстың құрылымы күрделірек, сәйкесінше пайдаланылған әдебиеттер тізімі де көбірек болады. Дипломдық жұмыс пен магистерлік диссертация мәтінін жазу кезінде оның көлеміне деген сұрақ жиі қойылады. Негізінде, мәтін көлемі қатаң реттелмеген, алайда, негізгі мәтіннің 20 беттен аз болуы екіталай екені түсінікті,өйткені аз көлемде жасалған жұмыстың негізгі аспектілерін тиісті дәрежеде сипаттау қиын. Гуманитарлық мамандықтар үшін жұмыс көлемі әдетте математикалық және жаратылыстану пәндеріне қарағанда жоғары. Дипломдық жұмыстың мәтіні техникалық мамандықтар үшін орташа 65-75 бет аралығында болады (жұмыстың тақырыбына тікелей байланысты), ал техникалық бағыттағы магистрлік диссертация мәтіндерінің көлемі 75-95 бет аралығында болады. Мәтінді жазу кезінде оның көлемін арттыру мақсатында, оны тым әспеттеудің қажеті жоқ, өйткені бұл жұмыс уақытын арттыруымен қатар, көп қателіктерді туғызуы мүмкін.

3. Ғылыми мәтіннің композициясы мен логикасы. Мәтіннің композициясы деп мәтін құрылымын түсіндіретін және сол мәтіндегі бөліктердің өзара орналасуы мен байланысын білдіреді. Ғылыми мәтіндердегі композиция жұмыстағы барлық логиканы баяндаумен қатар мазмұнымен де тығыз байланысты.

Дәстүрлі түрде ғылыми мәтіндегі композициялық құрылымның дамуы, бұл оны қабылдауды жеңілдетеді және мәтінді кіріспеге, негізгі бөлікке және қорытындыға бөлуді білдіреді. Бұл бөліктер, әдетте, пайдаланылған әдебиеттер тізімімен толықтырылады (библиографиялық тізім немесе библиография), мәтінде сілтеме жасалған әдеби дереккөздердің тізімін қамтиды.

Оқу-ғылыми мәтін үшін мұқаба беті (титульный лист) мен мазмұны да қажетті компоненттер болып табылады. Қосымша бөлімдерге, яғни міндетті емес бөлімдерге аңдатпа, глоссарий, қосымшалар жатады.

Осылайша, оқу-ғылыми жұмыстың мәтіні келесі міндетті бөлімдерді қамтиды:

- мұқаба бет;

- мазмұн парағы (мазмұны);

- кіріспе;

- негізгі бөлім (бір немесе бірнеше бөлім);

- қорытынды;

- әдебиеттер тізімі.

Кіріспеде проблемалық облыс туралы бастапқы ақпарат, жұмыстың мақсаттары мен міндеттері, оларды шешудің белгілі жолдары, мәселенің қысқаша тұжырымы, жұмысты шешуге арналған идеялар мен шешімдер, алынған нәтижелер келтіріледі.

Мәтіннің негізгі бөлімінде кіріспедегі қысқа түрде келтірілген міндеттерді сатылы түрде шешу арқылы, негізгі ережелерді толық ашып, нақтылау арқылы түсіндірмелер мен дәлелдемелер келтіріледі. Біліктілік оқу-ғылыми жұмыстардағы (дипломдық жұмыс пен магистерлік диссертация) мәтініннің негізгі бөлімінде алға қойған мақсаттардың барлық жобалық шешімдері түсіндірілуі керек. Атап айтқанда, бағдарламалау (программирование) саласындағы жұмыстарда ойлап табатын бағдарламалық жүйенің архитектурасының негіздемесі, оның жұмыс схемасы, оны жүзеге асыру үшін құралдарды (тіл, бағдарламалау ортасы т.б.) таңдау керек.

«Қорытынды» бөлімінде жасалған зерттеу жұмыстарда қол жеткізілген негізгі нәтижелер көрсетіледі, осы нәтижелер бойынша жасалған қорытындылардың қысқаша тұжырымы беріледі.

Ғылыми мәтіндегі кіріспе және қорытынды әдетте тұтас болып келеді, яғни құрамдас бөліктерге бөлінбейді. Мәтіннің негізгі бөлігі әдетте бөлімдерге (тарауларға), кей жағдайда бөлімшелерге де бөлінеді, (егер жұмыстың бөлімшелері көлемі бойынша беттің кемінде жартысын алса, оларды бөлуге рұқсат). Бөлімдер мен бөлімшелер тарауланады және нөмірленеді.

Жұмыстың негізгі бөлігін бөлімдер мен бөлімшелерге бөлудің негізгі принципі – логикалық байланыс орнату, оқырманға мәтінді жеңіл қабылдау үшінде бөледі. Әрбір бөлім мен бөлімше алған қойған тапсырманы шешу үшін қажетті бір мәселеге арналуы керек. Бұл ретте мазмұны бойынша жұмыстың бөлімдері оған кіретін бөлімшелердің сомасы сияқты болуы тиіс. Бөлімді қысқаша қорытындылау арқылы келесі бөліммен байланыстырып, соған көшуге көмектесетіндей етіп аяқтаған жөн. Негізгі мәтінді бөлімдер мен бөлімшелерге бөлген кезде, сондай-ақ пропорционалдылық принципін ескеру керек, оған сәйкес бөлімдердің көлемі шамамен бірдей болуы керек, сонымен қатар әр бөлімдегі бөлімшелердің көлемі де бірдей болуы керек. Көлемі неғұрлым үлкен болса (мысалы, бір бөлімде 1 бет, ал екінші бөлімде 12 бет болса), соғұрлым бұл мәтіннің сәтсіз құрамын көрсетеді.

Мәтіннің сәтті композициясы тек негізгі мәтін бөлімдерінің пропорционалдылығымен ғана емес, сонымен қатар кіріспе көлемінің, негізгі бөлім мен қорытындының белгілі бір арақатынасымен де сипатталады. Кіріспе әдетте мәтіннің жалпы көлемінің 10-20% құрайды, бірақ кішігірім мәтіндерде (мысалы, баяндама тезистерінде) оның үлесі одан да көп болуы мүмкін. Қорытынды-бұл ғылыми жұмыстың ең кішкентай бөлімі, оның көлемінің 5-10% құрайды. Біліктілік оқу жұмыстарының негізгі бөлімі оның көлемінің кемінде 70% - ын алуы тиіс.

Мәтіндегі барлық мазмұн белгілі бір ғылыми мәселені шешуге бағынатындықтан, оның әр бөлігінің тәуелсіздігі салыстырмалы: ғылыми мәтіннің кез-келген бөлімі өз қызметін тек басқалармен бірлікте орындайды. Мәтіннің барлық құрылымдық бөліктері мен суреттейтін элементтері (формулалар, суреттер, кестелер) қойылған мәселенің шешімін түсіндірудің нақты қадамдарын білдіреді, бұл ретте материал логгикалық байланысы бар, дәйекті, дәлелді түрде баяндалады.

Негізгі мәтіннің ішкі байланысы барлық суреттерге, кестелерге, қосымшаларға сілтемелер берілуі керек. Мәтіндегі сілтемелер әдебиеттер тізімінің барлық элементтеріне де міндетті (көбінесе әдебиетке сілтемелер кіріспеде және шолу тарауында қамтылады).

Ғылыми мәтіндердің маңызды ерекшелігі - кіріспеде алғаш рет жалпы түрде айтылған негізгі идеялар мен шешімдер келтірілгенімен, бірақ негізгі бөлікте сол мәтіндер, егжей-тегжейлі негізделген түрде қайталануы мүмкін. Қайталаудың тағы бір кезеңі қорытындыда жүзеге асырылады, бірақ әлдеқайда қысқа, жалпыланған түрде болады. Осындай қайталанулар, әр түрлі дәрежедегі бөлшектер мен ортақтықтар мәтінді жақсы түсінуге қызмет етеді.

Көбінесе ғылыми мәтіннің негізгі бөлігінің басында, әдетте бөлек түрде, әдеби шолу тарауында ұсынылған идеялар мен жұмыс шешімдерінің жаңалығын түсінуге көмектесетін ақпарат беріледі. Әдеби шолу қажеттілігі-бұл зерттелетін мәселе бойынша алдыңғы зерттеулерді нақты көрсетуді талап ететін ғылыми мәтіндерді жазудың жалпы ережесі.

Шолу тарауы, әдетте, біліктілік оқу-ғылыми жұмыстарының мәтіндерінде болады. Бұл тараудың мақсаты – кіріспеде көрсетілген мәтіннен гөрі, қарастырылатын проблеманы қолданыстағы шешімдермен егжей-тегжейлі және жүйелі түсінік беру. Алайда, шолу тарауы мәтіннің басқа бөлімдерінің жалпы көлемінен аспауы керек. Идеалдық тұрғыдан, шолу тарауында мәселені шешудің белгілі тәсілдері мен нұсқаларына салыстырмалы талдау жасалуы керек, ол үшін оларды салыстырудың мақсаттары мен критерилері тұжырымдалады. Бұл жағдайда шолу аналитикалық деп айтуға болады. Тараудың соңында жұмыста ұсынылған шешімді қолданылатын критерийлер бойынша бағалауды қамтитын қорытындылар болуы керек.

Бақылау сұрақтары:

1. Ғылыми мәтіннің мақсаты қандай?

2. Курстық жұмысқа қойылатын талаптар қандай?

3. Дипломдық жұмысқа қойылатын талаптар қандай?

4. Оқу-ғылыми жұмыстың мәтіні қандай бөлімдерді қамтид?

5. Ғылыми стиль, оны қолдану аясы және ерекшеліктері қандай?