Дәріс №2

Ақпарат сипаты бойынша басылымның түрлері және олардың мазмұны

Дәрістің мақсаты: білім алушыларды ғылыми басылымдардың түрлері мен оларға қойылатын талаптармен таныстыру.

Дәрістің жоспары:

1. Жоғары оқу орын басылымдары

2. Ғылыми басылым түрлері

3. Оқу басылым жүйесі

4. Анықтамалық басылым жүйесі

5. Электронды басылымның жүйесі

1. Жоғары оқу орын басылымдары. МЕМСТ 7.60-2003 «Басылым. Негізгі түрлері. Терминдер мен анықтамалар» сай жоғары оқу орындарындағы профессорлық-оқытушылық құрамы шығаратын өнімнің барлық түрлерін екі үлкен топқа — ғылыми басылымдар мен оқу басылымдары түрінде қарастыруға болады.

Басылым - бұл ақпаратты таратуға арналған, редакциялы-баспалық өңдеуден өткен, дербес рәсімделген, шығыс мәліметтері бар құжат.

Өз кезегінде, құжат дегеніміз материалдық тасымалдаушыда тіркелген, оны анықтауға мүмкіндік беретін деректемелері бар ақпарат деп атайды.

Басылымдар ғылыми және оқу басылымдары болып бөлінеді.

Ғылыми басылымдар құрамында теориялық немесе эксперименттік зерттеулердің нәтижелері, сондай-ақ жариялымға дайындалған тарихи құжаттар болады. Басылымдардың бұл түріне монографиялар, ғылыми еңбектер жинақтары, конференциялар, съездер мен симпозиумдар материалдары, баспалар, пролегомендер, баяндама тезистері, ғылыми конференциялар, диссертациялардың авторефераттары жатады.

2. Ғылыми басылым түрлері.

Монография - бір немесе бірнеше автордың бір мәселені жан-жақты зерттеуіне арналған басылым.

Ғылыми еңбектер жинағында ғылыми мекемелердің, оқу орындарының немесе қоғамдардың зерттеу материалдары болады.

Конференция материалдары (съезд, симпозиум) — баяндамалар, ұсыныстар, шешімдер түріндегі конференциялардың нәтижелерін қамтитын мерзімді емес жинақ. Конференцияның сипатына байланысты ғылыми конференция материалдары, ғылыми-практикалық конференция материалдары және т. б. ерекшеленеді.

Препринт - бұл жариялануға болатын басылым жарыққа шыққанға дейін жарияланған алдын-ала сипаттағы материалдарды қамтитын ғылыми басылым.

Пролегомендер, кіріспе - бұл кез-келген ғылымның бастапқы мәліметтері мен негізгі принциптерін қамтитын ғылыми немесе оқу басылымы.

Ғылыми конференция (съезд, симпозиум) баяндамаларының тезистері конференция басталғанға дейін жарияланған алдын ала сипаттағы материалдарды (аннотациялар, баяндамалардың рефераттары) қамтитын ғылыми, кезеңдік емес жинақ болып табылады.

Диссертация авторефераты деп - кітапша түріндегі ғылыми басылымға шығатын және ғылыми дәреже алуға ұсынылған, зерттеуді жүргізген автордың жазған рефераты.

3. Оқу басылымдарының жүйесі.

Оқу басылымы - оқуға және оқыту үшін ыңғайлы түрде жасалған әр түрлі жастағы және әр түрлі оқыту сатысындағы оқырмандарға арналған ғылыми немесе қолданбалы сипаттағы жүйеленген мәліметтері бар басылым.

Оқу басылымдарына оқулықтар, оқу құралдары, оқу-әдістемелік құралдар, практикумдар, есептер жинағы, оқу бағдарламалары жатады.

Оқулық - оқу бағдарламасына сәйкес жасалып және басылымның осы түрі ретінде ресми бекітілген оқу пәнінің (оның тарауының, бөлімшелердің) жүйелі баяндалуын қамтитын оқу басылымы.

Оқу құралы - ресми бекітілген оқулықты толықтыратын немесе ішінара (толық) алмастыратын оқу басылымы.

Оқу-әдістемелік құрал – сабақ беру әдістемесі, оқу пәнінің, (оның тармағының, бөлімінің) оқу әдістемесі немесе тәрбие әдістемесі бойынша материалдар бар оқу басылымы.

Көрнекі оқу құралы - оқуға, оқытуға немесе тәрбиелеуге көмектесетін материалдар бар оқу құралы.

Жұмыс дәптері - оқушының оқу пәнін игерудегі өзіндік жұмысына ықпал ететін арнайы дидактикалық аппараты бар оқу құралы.

Практикум – өткен материалды игеруіне ықпал ететін практикалық тапсырмалар мен жаттығулардан тұратын оқу басылымы.

Есептер жинағы – оқу тапсырмалары мен есептер бар практикум.

Оқу бағдарламасы - қандай да бір пәннің (оның тараулары мен бөлімдерінің) мазмұнын, көлемін, сондай-ақ оны оқуға және оқыту тәртібін анықтауға арналған оқу басылымы.

Оқу жиынтығы - белгілі бір оқу сатысына арналған және оқулық, оқу құралы, жұмыс дәптері, анықтамалық басылым және т. б. қамтитын оқу басылымдарының жиынтығы.

4. Анықтамалық басылымның жүйесі. Анықтамалық басылымдар жүйесі: анықтамалық басылымдарды қамтиды, энциклопедиялар, сөздіктер, энциклопедиялық сөздіктер, тілдік сөздіктер, түсіндірме сөздіктер, терминологиялық сөздіктер, анықтамалықтар, өмірбаяндық анықтамалықтар/сөздіктер, биобиблиографиялық анықтамалықтар/сөздіктер, каталогтар.

Анықтамалық басылым - ғылыми қызметтің қысқаша мәліметтері бар басылым тез табуға ыңғайлы тәртіпте орналасқан, біркелкі оқуға арналмаған.

Энциклопедия - білім мен практикалық қызметтің бір немесе барлық салалары бойынша жинақталған түрде негізгі мәліметтерді қамтитын, әліпбилік немесе жүйелі түрде орналастырылған мақалалар түрінде жазылған анықтамалық басылым. Енгізілген ақпарат шеңберіне байланысты әмбебап (жалпы), мамандандырылған (салалық), аймақтық (әмбебап немесе мамандандырылған) энциклопедияларға бөлінеді.

Сөздік - анықтамалық деректермен жабдықталған тілдік бірліктердің (сөздер, сөз тіркестері, фразалар, терминдер, атаулар, белгілер) реттелген тізбесі бар анықтамалық басылым.

Энциклопедиялық сөздік - алфавиттік ретпен орналастырылған қысқаша мақалалардан тұратын энциклопедия.

Тілдік сөздік - сипаттамалары немесе басқа тілге аудармасы бар тілдік бірліктердің тізімін қамтитын сөздік.

Түсіндірме сөздік - қандай да бір тіл сөздерінің мағынасын түсіндіретін, олардың грамматикалық және стилистикалық сипаттамаларын, қолданылу мысалдарын және басқа да мәліметтерді беретін тілдік сөздік.

Терминологиялық сөздік - қандай да бір білім саласының немесе тақырыптың терминдерін және олардың анықтамаларын (түсінігін) қамтитын сөздік.

Анықтама – анықтамалық баспа - қолданбалы, практикалық жүйелі құрылымы бар немесе мақала атауларының алфавиті бойынша құрылған сипат. Мақсаты бойынша олар келесі түрі бойынша ажыратылады: ғылыми, жаппай-саяси, өндірістік-практикалық,оқу, танымал және тұрмыстық каталогтар.

Өмірбаяндық анықтамалық/сөздік – қандайда бір адамның өмірі мен қызметі туралы ақпаратты қамтитын анықтамалық.

Биобиблиографиялық анықтама /сөздік – қандайда бір адам туралы өмірбаяндық мәліметтерді, олардың өмірі мен қызметін көрсететін еңбектері мен әдебиеттерінің тізімдерін қамтитын анықтамалық.

Каталог - қолда бар заттар мен қызметтердің жүйеленген тізбесі бар ресми, анықтамалық және (немесе) жарнамалық басылым.

5. Электронды басылымның жүйесі. Электрондық басылым - бұл графикалық, мәтіндік, сандық, сөйлеу, музыкалық, фото және басқа ақпараттың, сондай - ақ пайдаланушының баспа құжаттамасының жиынтығы болып табылады. Электрондық басылым кез келген электрондық тасымалдағышта – магниттік (магниттік таспа, магниттік диск және т.б.), оптикалық, сондай-ақ электрондық компьютерлік желіде жариялануы мүмкін.

Электронды оқу басылымдарына Білім министрлігінің тапсырысы бойынша әзірленген басылымдар, аймақтық білім беруді басқару органдарының тапсырыстары, сондай-ақ толық оқу курсына немесе оқу жұмыстары мен оқу пәндерінің әр түрлі түрлеріне (дәріс, сабақ, семинар, зертханалық және практикалық сабақтар, тәуелсіз, үй тапсырмасы, бақылау, тест және т.б.) сәйкес мазмұны бар бастамашылық тәртіппен жасалған басылымдар жатады.

Электрондық оқулық - мемлекеттік стандартқа және оқу бағдарламасына сәйкес келетін және басылымның осы түрі ретінде ресми бекітілген оқу пәнін немесе оның бөлімін жүйелі баяндауды қамтитын оқу басылымы. Электрондық оқулық - бұл жоғары ғылыми және әдістемелік деңгейде құрылған, білім бағдарламасына сай мамандықтар дайындауда қолданылатын бірден бір электрондық оқу басылымы.

Электрондық оқулық құралы - бұл оқулықты ішінара немесе толығымен алмастыратын, я болмаса толықтыратын оқулық және сонымен қатар басылымның осы түрі ретінде ресми бекітілген басылым болып табылады. Электрондық оқу құралдарына кей пәндердің жекелеген маңызды бөлімдері бойынша басылымдар, сондай-ақ жаттығулар мен тапсырмалар жинақтары, карталар мен схемалардың альбомдары, оқу экспериментін жүргізу бойынша нұсқаулар, практикумға, курстық және дипломдық жобалауға нұсқаулар және т. б. жатады.

Бақылау сұрақтары:

1. Басылым дегеніміз не?

2. Ғылыми басылым түрлері қандай?

3. Электрондық оқу құралдарына қойылатын талаптар мен міндеттер қандай?

4. Анықтамалық басылымның жүйесіне не жатады?

5. Электрондық басылым дегеніміз не?